Data Info: On Dönemde Türkiye Azerbaycan İlişkileri

Tuesday, March 28, 2017

On Dönemde Türkiye Azerbaycan İlişkileri

Hakan Sezgin Erkan, Sina K?sac?k ve Damla Sevimli taraf?ndan yaz?lan ve “Türkiye’nin Kom?ular?” serisinin ilk kitab? olan XV. Yüzy?ldan XXI. Yüzy?la Türkiye-Azerbaycan ?li?kileri ve Azerbaycan’?n Sosyal, Ekonomik, Kültürel De?i?imi[1], bu alanda yaz?lm?? ender bilimsel eserden biri olarak dikkat çekmektedir. Kanes Yay?nlar? taraf?ndan 2015 y?l?nda yay?mlanan kitap, ayr?ca kaliteli bask?s? ve detayl? içeri?iyle de övgüyü hak etmektedir. Kitab?n arka kapa??nda Prof. Dr. Mim Kemal Öke, Prof. Dr. Mesut Hakk? Ca??n ve Yrd. Doç. Dr. Deniz Tansi gibi önemli akademisyenlerin görü?lerine ba?vurulmu?tur. Kitab?n en ilginç bölümlerinden birisi ise, Azerbaycan-Türkiye ili?kilerinin on farkl? döneme ayr?larak incelendi?i k?s?md?r. ?lerleyen y?llarda yap?lacak akademik çal??malarda da referans olarak kullan?labilecek olan bu kategorizasyonun yer ald??? bölüm, bu nedenle oldukça önemli ve dikkate de?erdir. Bu yaz?da, bu bölümden yola ç?karak Türkiye-Azerbaycan ili?kilerinin farkl? safhalar?n? sizlere özetlemeye çal??aca??m.

Kitab?n yazarlar?ndan Sina K?sac?k, imzal? çal??malar?n? UPA Genel Koordinatörü Yrd. Doç. Dr. Ozan Örmeci’ye hediye ederken

Bilimsel s?n?fland?rma ad?na önemli olan bu kategorizasyona geçmeden önce, okurlar?m?za temel baz? bilgileri hat?rlatmakta fayda var. Türkiye-Azerbaycan ili?kilerinin tarihi, bu kitapta ve benzer çal??malarda genellikle Osmanl? ?mparatorlu?u döneminden itibaren ba?lat?lmaktad?r. Bunun sebebi ise, ayn? Anadolu Türkleri gibi bir Türk boyu olan Azerilerin de Orta Asya kökenli Türkî bir halk olmas? ve Osmanl?’ya kadar, özellikle de Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu ?mparatorluklar? dönemlerinde, Azerilerin de Anadolu Türklerinin kurdu?u bu devletlerin bir parças? olmas? gerçe?i vard?r. Bir di?er önemli konu ise, 20. yüzy?l ba?lar?nda ilk Azerbaycan Devleti’nin kurulmas?na kadar, Azerbaycan tabirinin, daha çok bugünkü Azerbaycan ve ?ran’?n kuzeyini kapsayan geni? alan? içeren co?rafi bir terim olarak kullan?lmas?d?r. Yani tarihsel süreçte Azerbaycan’a referans yap?ld???nda, bu, çok daha geni? bir co?rafyay? ifade eder. Bugün ise, Azerbaycan dar s?n?rlara hapsedilmi?; dahas?, topraklar?n?n da yüzde 20’si Ermenistan i?gali alt?ndad?r.

Bu bilgilerin ard?ndan, Azerbaycan-Türkiye ili?kilerinin 10 ana dönemine bak?labilir;

Anadolu Türkleri ve Azerbaycan aras?ndaki etkile?im, Osmanl? Devleti’nin daha kurumsal ve güçlü bir konuma geldi?i 15. yüzy?lda ba?lam??t?r. Fatih Sultan Mehmet döneminde Karadeniz’in bir Türk denizi (gölü) haline getirilmesiyle, ticari ili?kiler h?zla geli?meye ba?lam??t?r. ?li?kiler, 18. yüzy?l?n ba??na kadar daha çok ticari düzeyde devam etmi?tir. Bunun temel sebepleri; Osmanl? Devleti’nin daha çok Balkanlar (Bat?) yönelimli bir devlet olmas? ve Hazar bölgesinin önemini o y?llarda henüz kavrayamam?? olmas?d?r. Ayr?ca büyük ve güçlü bir devlet olan ve Osmanl?’n?n tarihsel dü?man olarak alg?lad??? Rus Çarl???’n?n varl??? da, bu konuda önemli bir etkendir. Bu dönemde, Azerbaycan, Do?u ile Bat? aras?nda önemli bir ticaret köprüsü ve adeta kervansaray i?levi görmü?tür.
?li?kilerde ikinci dönem, 1723 y?l?nda Serasker ?brahim Pa?a’n?n Tiflis’i almak için harekete geçmesiyle 18. yüzy?lda ba?lar. Safevi Devleti’nin da??ld???n? fark eden Rus Çar? I. Petro (Deli Petro), 1723 y?l?nda Bakü Kalesi’ni ve Gilan’? ele geçirmi?tir. Ayn? zamanda verilen ültimatomla Bakü ve Derbent kalelerinin de bo?alt?lmas? istenmi?tir. Osmanl?’n?n Rusya ile Hazar Bölgesi için yapt??? ilk anla?ma olan ?stanbul Antla?mas? sonucunda, Derbent ve Bakü kaleleri ile Da??stan Rusya’ya b?rak?lm??; Gence, Karaba?, Ah?ska, Revan ve Tebriz ise Osmanl?’n?n kontrolüne geçmi?tir. ?lerleyen y?llarda, ?ran’da ?ahl?k rejimi güçlenmesine kar??n, Osmanl?, bu dönemde bölgede kurdu?u etkiyi kaybetmemi?tir. Bu nedenle, bu dönem Türklerin siyasi birli?inin sa?land??? ili?kilerin “alt?n ça?” dönemi olarak nitelendirilebilir.
1736 y?l?nda Nadir ?ah’?n ba?a geçmesiyle girilen dönem, ili?kilerin üçüncü önemli safhas?d?r. Bu dönemde, duraklama a?amas?na girmi? olan Osmanl? ?mparatorlu?u revizyonist emellerinden vazgeçmi? ve bölgede statükonun korunmas?na yönelik politikalar takip etmeye ba?lam??t?r. Rusya ile sürekli gerginlik ya?ayan ve zaman zaman sava?lara giren Osmanl?, bu nedenle ?ran’la aras?n? düzeltmek istemi?tir. Nitekim 1736’da yap?lan ?stanbul Antla?mas? sonucunda, Gence, Tiflis ve Revan ?ran’a b?rak?lm?? ve bölgedeki Osmanl? hâkimiyeti sars?lm??t?r. 1746 Kerden Antla?mas? ile de, IV. Murat dönemindeki Kasr-? ?irin Antla?mas? s?n?rlar?na dönülmü?tür.
?li?kilerin dördüncü dönemi, Nadir ?ah’?n öldürülmesiyle ba?lar. Güç kaybeden ?ran’a ve Rus-Gürcü ittifak?na kar??, Osmanl?, bu dönemde, bölgede yeni kurulan Azeri hanl?klar?n? desteklemi?tir. Gürcü Kral?’n?n hanl?klar üzerindeki toprak taleplerine set çeken Osmanl?, ?ran etkisinde kalan Nahç?van Hanl??? haricinde, tüm hanl?klarda yeniden kendi etkisini tesis etmi?tir.
1768 Osmanl?-Rus Sava?? ile beraber, ili?kilerde be?inci döneme girilir. Bu dönemde, Rusya’ya kar?? Azerbaycan’la birle?mek politikas? güden Osmanl?, üst üste kaybetti?i sava?lar?n neticesinde bölgedeki iddias?n? büyük ölçüde yitirmi? ve 1787-1798 Osmanl?-Rus Sava?? ard?ndan bölgedeki hanl?klara sadece hediye gönderebilen ve ancak manevi destek sunabilen zay?f bir yap?ya bürünmü?tür. Ruslar?n deste?iyle bölgedeki Azerbaycan hanl?klar?na sald?ran Ermeniler, bu dönemde de Azerbaycan’a en büyük zarar? veren grup olmu?tur.
1792 Ya? Antla?mas? ile ili?kilerde alt?nc? dönem ba?lar. Osmanl? ?mparatorlu?u’nun art?k Avrupa’n?n "hasta adam"? haline geldi?i ve çökü? süreci içerisine girdi?i bu dönemde, Azerbaycan ve Kafkasya’ya verilen destek, manevi destekle s?n?rl? kalm??t?r. Ekonominin zay?flamas? ve sava?larda özellikle Rusya kar??s?nda al?nan küçük dü?ürücü yenilgiler, Osmanl?’n?n özgüvenini sarsm?? ve bölgedeki etkisini de tamamen k?rm??t?r. Bu tarihten itibaren, Azerbaycan ve halk?, adeta kendi kaderine b?rak?lm??t?r.
?li?kilerde Azerbaycan ve halk?na verilen önemin artmas?, ?kinci Me?rutiyet döneminde ?ttihat ve Terakki Cemiyeti ve partisinin güçlenmesiyle ba?lar. Bu dönemde, her ne kadar içerisinde Ermeni, Rum ve farkl? gayrimüslim komitac?lar olsa da, ?ttihat ve Terakki’nin Enver Pa?a ile sembolle?en Türkçü kanad?n?n bask?lar?yla, Kafkasya Türkleri ve Azerbaycan, devlet kademesinde yeniden önemli bir mesele haline gelmi?tir. Balkan Sava?lar?’nda al?nan yenilgiler ve Arap halklar?n?n ?ngiliz k??k?rtmas?n?n da etkisiyle 1. Dünya Sava??’nda Osmanl?’ya s?rt çevirmesinin neticesinde, Türkçülük ve Türk dünyas?, Osmanl? için adeta tek seçenek haline gelmi?tir. Bu dönemde, Rus deste?iyle kendi bölgelerinde ço?unluk olduklar?n? ispatlayabilmek ad?na katliamlara ba?layan Ermenilerin mezalimleri de, Türkçü ruhun do?u?una vesile olmu?tur. Ayr?ca Rusya’n?n Bol?evik ?htilali sürecinde ya?ad??? çalkant?, bölgedeki Türklerin kendi ba??ms?z devletlerini kurabilmesi imkân?n? do?urmu?tur. Nitekim bu dönemde, 1918 y?l?nda Türklerin ilk laik ve demokratik devleti olan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti kurulmu? ve ayakta kalmaya çal??m??t?r. Bu devleti olu?turan bölge Türkleri, derhal Do?u Cephesi Kumandan? Vehip Pa?a ile irtibata geçmi? ve bunun sonucunda Enver Pa?a’n?n karde?i Nuri Pa?a’n?n 300 ki?ilik subay kadrosuyla Gence’ye gitmesi kararla?t?r?lm??t?r. 4 Haziran 1918 tarihinde Osmanl? ile Azerbaycan Cumhuriyeti aras?nda bir dostluk mukavelesi de imzalanm??t?r. Bu mukavelenin en önemli maddesi olan 4. maddeyle, Azerbaycan’?n istemesi halinde Osmanl?’n?n kendilerine silahl? yard?mda bulunmas? esas? benimsenmi?tir. Bu geli?meler sonucunda, Kafkasya (Kafkas) ?slam Ordusu kurulmu? ve 10.000 ki?ilik küçük bir ordu olmas?na kar??n, bu ordu, Bakü’ye girmi? ve 30.000 dü?man askerini esir alm??t?r. Bu ba?ar?ya kar??n, di?er cephelerde al?nan yenilgiler ve Almanya ve Avusturya-Macaristan ?mparatorlu?u gibi müttefiklerinin de yenilmeleri yüzünden, Osmanl? ?mparatorlu?u 1918 y?l?nda Mondros Mütarekesi’ni imzalam??t?r. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin sona erdi?i 1920 y?l?na kadar, bu anlat?lan 7. dönem sürmü?tür denilebilir. ?li?kilerin psikolojik ve ideolojik aç?dan en güçlü dönemi olan bu süreç, maalesef maddi ve askeri kapasite nedeniyle ba?ar?s?zl?kla sonuçlanm??t?r.
?li?kilerin sekizinci dönemi, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin y?k?ld??? ve Azerbaycan’?n bir Sovyet (Rus) uydusu haline getirildi?i komünizm dönemidir. Bu dönem, Anadolu Türklü?ü ile Azerbaycan ve Kafkas Türklü?ü aras?ndaki ba?lar?n kopar?ld??? ili?kilerin en kötü ve zay?f dönemidir. Bunun temel sebepleri ise; Sovyet Rusya ve Türkiye’nin So?uk Sava? sürecinde farkl? bloklarda yer almalar? ve bunun yan?nda, Türkiye’nin, dev bir ?mparatorlu?a dönü?en SSCB kar??s?nda maddi ve askeri kapasite yetersizli?i nedeniyle, bölgeye yönelik aktif politikalar geli?tirmekten imtina etmesidir. Bu dönemde, Azerbaycan ve d?? Türkler adeta unutulmu? ve ili?kiler s?f?r seviyesine indirilmi?tir.
?li?kilerde dokuzuncu dönem, SSCB’nin y?k?ld??? ve Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kuruldu?u 1990-1991 y?llar?ndan, Azerbaycan kaynaklar?n?n i?letilmesine yönelik 1994 y?l?ndaki Asr?n Sözle?mesi’nin imzalanmas?na kadar geçen k?sa süreçtir. Bu dönemde, Türkiye, Azerbaycan’a daimi destek vermi? ve gerekli idari ve askeri yap?y? kurmas?nda yard?mc? olmu?tur. Bu dönemde, Türkiye’deki Turgut Özal ve Süleyman Demirel iktidarlar?, Rusya’n?n da??lma sürecinden de faydalanarak, Kafkasya ve Orta Asya’ya yeniden ilgi göstermeye ba?lam??t?r. Ancak So?uk Sava? süresince bu bölgeden kopan Türkiye, bu bölgedeki ilk denemelerinde acemilik ya?am?? ve gerekli ba?ar?y? gösterememi?tir.
Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt? projesinin geli?tirilmesiyle ba?layan ve ?imdilerde Bakü-Tiflis-Erzurum Do?al Gaz Boru Hatt?, Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hatt? ve Trans Anadolu Projesi (TANAP) ile derinle?en -halen içerisinde oldu?umuz- onuncu ve son süreç, ili?kilerin 18. yüzy?ldan bu yana en güçlü oldu?u dönemdir. ?li?kilerin askeri boyutu da, bas?nda ve akademide fazla i?lenilmeyen ama çok önemli bir husustur. Süleyman Demirel-Haydar Aliyev’in birlikte kulland?klar? veciz ifade, “tek millet, iki devlet” ile karakterize edilen bu dönem, bugünlerde Recep Tayyip Erdo?an-?lham Aliyev karde?li?i ile daha da peki?mi? durumdad?r. Bu dönemde, ili?kiler, sadece ekonomik projelerle de s?n?rl? kalmam?? ve kültürel hayattan sosyal ili?kilere, her yönden Türkiye-Azerbaycan bütünle?mesi ba?lam??t?r. Azerbaycan’?n bu dönemde Latin alfabesini benimseyerek Bat? medeniyetine yönelim gerçekle?tirmesi de, bu ili?kilerin daha sa?lam temelde kurulmas?nda önemli rol oynam??t?r. Ancak bölgede Rusyan?n devam eden a??rl??? ve Türk-Rus çeki?mesi, gelecek ad?na en önemli tehlikedir.

Kitap, elbette bu genel periyodizasyon ve kategorizasyon çabas? d???nda, çok ayr?nt?l? bilgiler içermekte ve bu konudaki müstesna bir çal??ma olarak övgüyü hak etmektedir.

Yrd. Doç. Dr. Ozan ÖRMEC?

[1] Kitab? sat?n almak için ?u sitelere bak?labilir; http://www.kitapyurdu.com/kitap/turkiyenin-komsulari-cilt-i-amp-xvyuzyildan-xxi-yuzyila-turkiyeazerbaycan-iliskileri-ve-azerbaycanin-sosyal-ekonomik-kulturel-degisimi/376919.html ve http://www.idefix.com/kitap/turkiyenin-komsulari-cilt-1-hakan-sezgin-erkan/tanim.asp?sid=VIMC11ZNY05UGXUMCY3Q.

Available link for download